Nguyên nhân ung thư: 5 yếu tố làm tăng nguy cơ mắc bệnh

Ung thư là một căn bệnh xảy ra khi các tế bào trong cơ thể phát triển mất kiểm soát, không tuân theo cơ chế tự nhiên. Bình thường, các tế bào có chu kỳ sống nhất định, nhưng khi cấu trúc ADN của tế bào bị tổn thương, chúng có thể nhân lên bất thường, tạo thành khối u. Không phải ai cũng có nguy cơ mắc ung thư giống nhau. Một số người có yếu tố di truyền, trong khi người khác lại mắc bệnh do thói quen sống và môi trường. Vậy nguyên nhân ung thư là gì? Những yếu tố nào làm tăng nguy cơ mắc bệnh?

Nguyên nhân ung thư: 5 yếu tố làm tăng nguy cơ mắc bệnh

Yếu tố di truyền – khi ung thư có tính gia đình

Mặc dù hầu hết các trường hợp ung thư không phải do di truyền, nhưng khoảng 5-10% ca ung thư có liên quan đến đột biến gen di truyền. Nếu trong gia đình có người thân mắc ung thư từ sớm, đặc biệt là các bệnh như ung thư vú, ung thư buồng trứng, ung thư đại trực tràng, nguy cơ mắc bệnh của bạn có thể cao hơn.

Một số hội chứng ung thư di truyền đã được xác định:

• Đột biến gen BRCA1 và BRCA2: Làm tăng nguy cơ ung thư vú và ung thư buồng trứng.
• Hội chứng Lynch: Liên quan đến ung thư đại trực tràng, tử cung và dạ dày.

Nếu có tiền sử gia đình mắc ung thư, bạn nên xét nghiệm gen để đánh giá nguy cơ, từ đó có biện pháp phòng tránh sớm.

Chế độ ăn uống và thói quen sinh hoạt không lành mạnh

Lối sống thiếu lành mạnh là một trong những nguyên nhân chính gây ung thư. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng khoảng 30-50% ca ung thư có thể phòng tránh được nếu thay đổi chế độ ăn uống và thói quen sinh hoạt.

• Ăn nhiều thịt đỏ và thực phẩm chế biến sẵn: WHO đã xếp thịt chế biến sẵn (xúc xích, thịt xông khói) vào nhóm chất gây ung thư, làm tăng nguy cơ mắc ung thư đại trực tràng lên 18% nếu tiêu thụ thường xuyên.
• Ít rau xanh, chất xơ: Chất xơ giúp bảo vệ hệ tiêu hóa, giảm nguy cơ ung thư đường ruột. Tuy nhiên, nhiều người Việt chỉ tiêu thụ 50-60% lượng rau khuyến nghị của WHO.
• Thiếu vận động, béo phì: Thừa cân có thể làm tăng nguy cơ ung thư vú, đại trực tràng, tử cung do ảnh hưởng đến nội tiết tố.
• Dùng thực phẩm nhiễm hóa chất độc hại: Một số thực phẩm tại Việt Nam có chứa dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, phẩm màu công nghiệp, có thể làm tăng nguy cơ ung thư gan, dạ dày.

Các chất gây ung thư từ môi trường sống

Ngoài yếu tố di truyền và thói quen sống, môi trường xung quanh chúng ta cũng có thể là một trong những nguyên nhân làm tăng nguy cơ ung thư. Hàng ngày, chúng ta tiếp xúc với khói bụi, hóa chất độc hại, thực phẩm nhiễm bẩn, nhưng ít ai nhận ra rằng những tác nhân này có thể tích tụ dần theo thời gian, gây tổn thương tế bào và dẫn đến bệnh ung thư.

Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng sống trong môi trường ô nhiễm trong thời gian dài có thể làm tăng đáng kể nguy cơ mắc các loại ung thư, đặc biệt là ung thư phổi, ung thư bàng quang và ung thư da. Môi trường ô nhiễm là một trong những yếu tố góp phần làm gia tăng tỷ lệ ung thư tại Việt Nam:

• Ô nhiễm không khí: Nghiên cứu từ WHO cho thấy bụi mịn PM2.5 có thể làm tăng nguy cơ ung thư phổi, đặc biệt tại các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM.
• Nước nhiễm hóa chất độc hại: Arsenic (thạch tín) trong nước có thể làm tăng nguy cơ ung thư bàng quang, gan, da.
• Tiếp xúc với hóa chất công nghiệp: Amiăng, benzen, phóng xạ là những tác nhân đã được chứng minh có thể gây ung thư khi tiếp xúc lâu dài.

Thuốc lá, rượu bia và các thói quen có hại

Nhiều người vẫn giữ suy nghĩ rằng hút một điếu thuốc hay uống một chút rượu bia sẽ không ảnh hưởng nhiều đến sức khỏe. Tuy nhiên, khoa học đã chứng minh rằng những thói quen này, nếu kéo dài, có thể làm tăng nguy cơ mắc nhiều loại ung thư nghiêm trọng.

Theo thống kê của WHO, hút thuốc lá là nguyên nhân chính gây ra hơn 90% trường hợp ung thư phổi, trong khi rượu bia có liên quan trực tiếp đến ung thư gan, thực quản, dạ dày. Không chỉ vậy, căng thẳng, thiếu ngủ và chế độ ăn uống thiếu khoa học cũng có thể gián tiếp làm suy yếu hệ miễn dịch, tạo điều kiện cho tế bào ung thư phát triển.

• Hút thuốc lá: Là nguyên nhân gây 90% ca ung thư phổi. Người hút thuốc có nguy cơ mắc ung thư phổi cao gấp 15-30 lần so với người không hút.
• Uống rượu bia: WHO xếp rượu vào nhóm chất gây ung thư, liên quan đến ung thư gan, thực quản, dạ dày.

Nhiễm trùng và virus gây ung thư

Ít ai biết rằng một số loại virus và vi khuẩn cũng có thể là tác nhân trực tiếp gây ung thư, bằng cách tấn công tế bào, làm thay đổi cấu trúc ADN hoặc gây viêm nhiễm mãn tính. Theo WHO, khoảng 15% ca ung thư trên toàn cầu có liên quan đến nhiễm trùng, trong đó phổ biến nhất là HPV (gây ung thư cổ tử cung), virus viêm gan B, C (gây ung thư gan) và vi khuẩn HP (gây ung thư dạ dày).

Một số loại virus và vi khuẩn có thể gây ung thư bằng cách làm tổn thương ADN của tế bào hoặc gây viêm mãn tính:

• Virus HPV: Nguyên nhân chính gây ung thư cổ tử cung. Tiêm vắc xin HPV có thể phòng tránh đến 90% trường hợp.
• Virus viêm gan B, C: Làm tăng nguy cơ ung thư gan. Việt Nam có tỷ lệ nhiễm viêm gan B cao, vì vậy tiêm vắc xin phòng viêm gan rất quan trọng.
• Vi khuẩn HP (Helicobacter pylori): Liên quan trực tiếp đến ung thư dạ dày.

Điều đáng mừng là nhiều bệnh ung thư liên quan đến nhiễm trùng và virus có thể phòng tránh được nhờ tiêm phòng vắc xin, duy trì lối sống lành mạnh và phát hiện bệnh sớm. 

Đọc thêm: Ung thư là gì? Tổng quan về ung thư và cơ chế gây bệnh

Căng thẳng kéo dài và ảnh hưởng của tâm lý đến ung thư

Căng thẳng là một phần của cuộc sống hiện đại, nhưng nếu kéo dài có thể ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe, làm suy yếu hệ miễn dịch và gia tăng nguy cơ mắc bệnh mạn tính, bao gồm ung thư.

Căng thẳng ảnh hưởng đến cơ thể như thế nào?

Cơ thể con người có cơ chế phản ứng với căng thẳng bằng cách giải phóng hormone cortisol và adrenaline, giúp đối phó với tình huống nguy hiểm. Tuy nhiên, nếu căng thẳng kéo dài, mức độ hormone này luôn ở mức cao, gây ra hàng loạt vấn đề sức khỏe:

• Suy yếu hệ miễn dịch: Khi cơ thể liên tục ở trạng thái căng thẳng, hệ miễn dịch dần suy yếu, giảm khả năng chống lại sự phát triển bất thường của tế bào. Nghiên cứu chỉ ra rằng những người bị căng thẳng mãn tính có nguy cơ nhiễm trùng cao hơn và khả năng hồi phục kém hơn sau điều trị ung thư.
• Tăng viêm nhiễm trong cơ thể: Căng thẳng kích thích sản sinh các phân tử viêm, có thể thúc đẩy sự phát triển của tế bào ung thư. Một số nghiên cứu cho thấy tình trạng viêm mãn tính có thể liên quan đến ung thư đại trực tràng, ung thư vú và ung thư dạ dày.
• Rối loạn nội tiết tố: Ở phụ nữ, căng thẳng kéo dài có thể làm rối loạn hormone estrogen, tăng nguy cơ mắc ung thư vú, ung thư nội mạc tử cung. Ở nam giới, căng thẳng có thể làm giảm testosterone, ảnh hưởng đến hệ miễn dịch và làm tăng nguy cơ ung thư tuyến tiền liệt.

Căng thẳng dẫn đến những thói quen xấu làm tăng nguy cơ ung thư

Nghiên cứu từ Đại học Ohio (Mỹ) đã chỉ ra rằng phụ nữ bị căng thẳng mãn tính có nguy cơ mắc ung thư vú cao hơn 38% so với những người có trạng thái tinh thần ổn định. Khi bị stress, nhiều người có xu hướng tìm đến các hành vi không lành mạnh để giải tỏa căng thẳng mà không nhận ra rằng chính những thói quen này có thể làm tăng nguy cơ ung thư:

• Hút thuốc lá: Khi lo lắng, nhiều người có thói quen hút thuốc để thư giãn, nhưng đây lại là nguyên nhân hàng đầu gây ung thư phổi, thanh quản và bàng quang.
• Uống rượu bia: Căng thẳng khiến nhiều người uống rượu để giải tỏa, nhưng rượu là yếu tố nguy cơ của ung thư gan, thực quản, đại trực tràng.
• Ăn uống không kiểm soát: Nhiều người có xu hướng ăn thực phẩm nhiều đường, dầu mỡ, đồ ăn nhanh khi căng thẳng, làm tăng nguy cơ béo phì – một yếu tố liên quan đến ung thư vú, nội mạc tử cung, đại trực tràng.

Làm thế nào để giảm nguy cơ mắc ung thư?

Mặc dù không thể kiểm soát hoàn toàn nguy cơ ung thư, nhưng chúng ta có thể giảm thiểu đáng kể nguy cơ bằng cách xây dựng một lối sống lành mạnh. Dưới đây là những biện pháp hiệu quả nhất được các chuyên gia khuyến nghị.

1. Duy trì chế độ ăn uống lành mạnh

• Tăng cường rau xanh, trái cây, thực phẩm giàu chất chống oxy hóa: Giúp bảo vệ tế bào khỏi tổn thương, giảm nguy cơ ung thư. Các loại thực phẩm nên bổ sung gồm bông cải xanh, cà chua, trà xanh, việt quất, tỏi, nghệ.
• Hạn chế thịt đỏ và thực phẩm chế biến sẵn: Giảm nguy cơ ung thư đại trực tràng, dạ dày. WHO khuyến cáo chỉ nên tiêu thụ dưới 500g thịt đỏ/tuần.
• Ăn nhiều thực phẩm giàu chất xơ: Chất xơ giúp hệ tiêu hóa hoạt động tốt, làm giảm nguy cơ ung thư đường ruột. Nguồn chất xơ tốt gồm ngũ cốc nguyên hạt, các loại đậu, rau xanh.

2. Tránh xa thuốc lá và rượu bia

• Bỏ thuốc lá: Nếu bỏ thuốc trước 40 tuổi, nguy cơ ung thư phổi giảm tới 90%.
• Hạn chế rượu bia: WHO khuyến nghị không uống quá 2 đơn vị cồn/ngày đối với nam và 1 đơn vị cồn/ngày đối với nữ để giảm nguy cơ ung thư gan, thực quản, đại trực tràng.

Đọc thêm:

Cách phòng chống ung thư: 5 biện pháp hiệu quả để bảo vệ sức khỏe

Lợi ích của Yoga đối với người bệnh ung thư: Giải pháp phục hồi thể chất và tinh thần

3. Tập thể dục thường xuyên, duy trì cân nặng hợp lý

• Tập thể dục ít nhất 150 phút/tuần giúp giảm nguy cơ ung thư vú, đại trực tràng, nội mạc tử cung.
• Duy trì cân nặng hợp lý: Béo phì liên quan đến 13 loại ung thư khác nhau, kiểm soát cân nặng giúp giảm nguy cơ bệnh tật.

4. Kiểm soát căng thẳng, ngủ đủ giấc

• Thực hành thư giãn: Yoga, thiền, hít thở sâu giúp giảm căng thẳng, cải thiện hệ miễn dịch.
• Ngủ đủ giấc (7-8 tiếng/ngày): Thiếu ngủ kéo dài có thể làm suy yếu hệ miễn dịch, tăng nguy cơ ung thư.

5. Hạn chế tiếp xúc với hóa chất độc hại

• Sử dụng thực phẩm sạch, tránh thực phẩm chứa hóa chất bảo quản.
• Mang đồ bảo hộ khi làm việc trong môi trường có hóa chất như amiăng, benzen.
• Hạn chế tiếp xúc với tia UV bằng cách đội mũ, đeo kính râm, dùng kem chống nắng khi ra ngoài trời.

6. Tiêm phòng virus HPV và viêm gan B

• Tiêm vắc xin HPV giúp ngăn ngừa đến 90% trường hợp ung thư cổ tử cung.
• Tiêm phòng viêm gan B giúp giảm nguy cơ ung thư gan do virus viêm gan B gây ra.

7. Khám sức khỏe định kỳ và tầm soát ung thư sớm

• Phụ nữ trên 40 tuổi nên chụp nhũ ảnh hàng năm để phát hiện sớm ung thư vú.
• Người trên 50 tuổi nên nội soi đại tràng để phát hiện sớm ung thư đại trực tràng.
• Người có yếu tố nguy cơ cao (gia đình có người mắc ung thư, hút thuốc lá, béo phì) nên xét nghiệm tầm soát sớm.

Kết luận

Ung thư có nhiều nguyên nhân, nhưng phần lớn có thể phòng tránh bằng cách thay đổi lối sống. Hãy chủ động bảo vệ sức khỏe ngay từ hôm nay bằng những thay đổi đơn giản nhưng hiệu quả. Việc tầm soát ung thư định kỳ duy trì chế độ ăn uống lành mạnh và tránh xa các thói quen xấu khác sẽ giúp bạn và gia đình giảm nguy cơ mắc bệnh.

Mỗi thay đổi nhỏ trong thói quen hàng ngày đều có thể giúp bạn và gia đình giảm nguy cơ mắc ung thư, sống khỏe mạnh hơn và an tâm hơn về sức khỏe.